Chmury i zachmurzenie





Atlasy chmur

Der Karlsruher Wolkenatlas - Atlas chmur
Adres: http://www.chmury.pl/
Adres: http://www.wolkenatlas.de/
Adres: https://www.clouds-online.com/

International Cloud Atlas Manual on the Observation of Clouds and other meteors (WMO-No. 407)    
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/en/home.html

Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=5357#.X9J8xLiDHTQ

A New Edition of the International Cloud Atlas
Autor: Stephen A. Cohn

Bulletin WMO, Vol. 66 (1), s. 2-7, - 2017
Adres:https://library.wmo.int/doc_num.php?explnum_id=3415

Cloud identification guide
Adres: https://library.wmo.int/?lvl=notice_display&id=20062#.X9J6ybiDHTQ
Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=20062#.X9J7_riDHTQ
WMO, 2020. Graficzny algorytm identyfikacji chmur

High-Level Cloud Classification Aid [Poster]
Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=20053#.X9DUybiDHTQ
WMO, 2017. Graficzny przewodnik po kodowaniu obserwacji chmur piętra wysokiego. 

Middle-Level Cloud Classification Aid [Poster]
Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=20056#.X9DT0riDHTQ
WMO, 2017. Graficzny przewodnik po kodowaniu obserwacji chmur piętra średniego.

Low-Level Cloud Classification Aid [Poster]
Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=20059#.X9DVVLiDHTQ
WMO, 2017. Graficzny przewodnik po kodowaniu obserwacji chmur
piętra niskiego. 

Glossary - International Cloud Atlas
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/en/glossary.html#A
Słownik terminów związanych z chmurami i procesami ich tworzenia używanymi w Międzynarodowym Atlasie Chmur.

 

Historyczne atlasy chmur

International Atlas of Clouds and of States of the Sky - 1930
International Meteorological Connittee, Commission for the study of clouds. Paris. 99 s.
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/docs/ICA1930-optimized-for-web.pdf

International Cloud Atlas, Volume I - 1956
World Meteorological Organization, 177 s.
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/docs/ICA_1956-Vol_I_low_res.pdf

World Meteorological Organization International Cloud Atlas, Volume I, Revised edition - 1975
Manual on the observation of clouds and other meteors
(Partly Annex I to WMO Technical Regulations). WMO - No. 407. 180 s.
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/docs/wmo_407_en-v1.pdf

International Cloud Atlas, Volume II - 1987
World Meteorological Organization, 212 s.
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/docs/wmo_407_en-v2.pdf

History of the ICA - Historia Międzynarodowego Atlasu Chmur
Adres: https://cloudatlas.wmo.int/en/history-of-the-ICA.html
Strona omawia (w j. angielskim) historię powstawania Międzynarodowego Atlasu Chmur. Poniżej jej tłumaczenie. Jak pisze na niej G.O.P. Obasi:
"Obecny międzynarodowy system klasyfikacji chmur jest wynikiem prac zapoczątkowanych w XIX wieku. Pierwsze badania na ten temat opublikowali J. B. Lamarck (1802; Sur la forme des nuages. Annuaire Météorologique pour l'an X de la République Française, 3, s.149-164) i L. Howard (1803; On the modifications of clouds. Philosophical Magazine, 1803; reprinted in Neudrücke von Schriften und Karten über Meteorologie und Erdmagnetismus, 3, Berlin, 1894). Pierwszą próbę wykorzystania fotografii do klasyfikacji chmur podjął H. Hildebrandsson (1879) w Uppsali, który przygotował atlas chmur składający się z 16 fotografii. Dalszy rozwój tej pracy, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Konferencji Meteorologicznej, która odbyła się w Monachium w 1891 roku, zaowocował opublikowaniem w 1896 roku pierwszego międzynarodowego atlasu, zawierającego 28 kolorowych tablic, wraz z definicjami i opisami chmur oraz instrukcjami dotyczącymi chmur. obserwacje w trzech językach (francuski, niemiecki, angielski). Pierwszy atlas międzynarodowy, który został następnie przyjęty w prawie wszystkich krajach, był wielkim krokiem naprzód w dokonywaniu obserwacji chmur porównywalnych na skalę międzynarodową. Atlas został przedrukowany w 1910 roku bez istotnych poprawek. Temat dalszego udoskonalania klasyfikacji chmur pozostawał jednak na pierwszym planie w kolejnych dziesięcioleciach. W rezultacie Międzynarodowy Atlas Chmur i Badania Nieba, Tom I, Atlas Ogólny został opublikowany w 1932 r. Przez Międzynarodową Komisję Badań Chmur. Zmodyfikowana edycja tej samej pracy ukazała się w 1939 roku pod tytułem Międzynarodowy Atlas Chmur i Typów Niebios, Tom I, General Atlas. Ta ostatnia zawierała 174 tablice: 101 zdjęć chmur wykonanych z ziemi i 22 z samolotów oraz 51 zdjęć rodzajów nieba. Z tych zdjęć. 31 wydrukowano w dwóch kolorach (szarym i niebieskim), aby odróżnić błękit nieba od cieni chmur. Każdej tabliczce towarzyszyły objaśnienia oraz schematyczny rysunek w tej samej skali, co fotografia, przedstawiający podstawowe cechy charakterystyczne danego rodzaju chmury.
Kiedy Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) powstała w 1951 roku w miejsce pozarządowej Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej, I Kongres Meteorologiczny zwrócił uwagę na potrzebę nowego Międzynarodowego Atlasu Chmur i skierował zadanie do Komisji Meteorologii Synoptycznej. W stosunkowo krótkim czasie wykonano bardzo obszerną pracę i nowy Atlas został opublikowany w 1956 roku w dwóch tomach: Tom I zawierał opis i objaśnienie całego zakresu hydrometeorów (w tym chmur), litometeorów, fotometeorów i elektrometeorów; Tom II zawiera zbiór 224 płyt (123 w czerni i bieli oraz 101 w kolorze) zdjęć chmur i niektórych meteorów. Każdemu zdjęciu z tomu II towarzyszył tekst wyjaśniający, aby umożliwić zrozumienie rysunków z tomu II bez szczegółowych definicji technicznych i opisów zawartych w tomie I.
Wydanie II tomu z 1956 r. Nie zostało przedrukowane ani poprawione do czasu przygotowania obecnego wydania. Zmieniona wersja tomu 1 została jednak opublikowana w 1975 roku pod tytułem Podręcznik obserwacji chmur i innych meteorów. W międzyczasie nastąpił znaczny postęp w technikach fotografowania w chmurze i rosnące zapotrzebowanie na więcej zdjęć wykonywanych poza Europą.
W 1981 r. na nieformalnym spotkaniu planistycznym WMO dotyczącym tomu II międzynarodowego atlasu chmur opracowano plan przygotowania nowego wydania. Zalecił usunięcie 26 czarno-białych klisz i ośmiu kolorowych i zastąpienie ich 41 nowymi planszami kolorowymi wybranymi z dużej liczby zdjęć otrzymanych z różnych krajów. Sekcja zawierająca ilustracje niektórych meteorów została również rozszerzona o dziewięć kolejnych płyt. Legendy dotyczące nowych płyt wybranych na nieformalnym spotkaniu planowania zostały zredagowane przez przewodniczącego spotkania, pana RL Holle z amerykańskiej National Oceanic and Atmospheric Administration, a legendy dotyczące nowych płyt w sekcji o meteorach autorstwa pana CS Broomfield z brytyjskiego biura meteorologicznego.
Później okazało się, że wiele oryginalnych fotografii z edycji z 1956 r. Uległo z czasem pogorszeniu w stopniu wykluczającym możliwość ich włączenia do nowej edycji. Ponadto uznano, że geograficzne rozmieszczenie fotografii jest nadal nieco ograniczone i że można poprawić równowagę między różnymi sekcjami. Za zgodą przewodniczącego Komisji Systemów Podstawowych zdecydowano zatem o obszernej rewizji Atlasu, mając na uwadze pilne zapotrzebowanie na nową edycję, a Pan Holle uprzejmie zgodził się podjąć to skomplikowane zadanie, w tym pozyskać na krótkie zawiadomienie o nowych zdjęciach od specjalistów. Ostateczna praca redakcyjna została przeprowadzona przez Sekretariat WMO. Efektem pracy jest obecny tom II Międzynarodowego Atlasu Chmur, zawierający 196 stron fotografii, w tym 161 kolorowych i 35 czarno-białych. Każdej ilustracji towarzyszy tekst wyjaśniający."
W bocznym menu zakładki do historii nazewnictwa poszczególnych rodzajów i gatunków chmur oraz obszerna bibliografia dotycząca klasyfikacji chmur.

 

Materiały on-line dotyczące chmur

Chmury jako przesłanka w przewidywaniu pogody - Encyklopedia klimatologiczna ESPERE
Adres: https://open.uj.edu.pl/mod/page/view.php?id=28&forceview=1
Strona zawiera krótkie omówienia wpływu czynników cyrkulacyjnych na zachmurzenie, chmur jako wizualnych wskaźników stanu pogody oraz rodzajów chmur wraz z pięknymi ich zdjęciami.

NWS Cloud
Adres: https://www.weather.gov/jetstream/clouds_intro
Informator i samouczek o chmurach National Weather Service

Chmury
Adres: http://www.kk.wnoz.us.edu.pl/wiedza/chmury/
Klasyfikacja chmur oraz definicje ich rodzajów na stronie Katedry Klimatologii Uniwersytetu Śląskiego

Cloud types for observers. Reading the sky
Adres: https://www.metoffice.gov.uk/research/library-and-archive/publications/weather-guides
Ilustrowany przewodnik po kodowaniu obserwacji chmur wydany przez UK Meteorological Office w 2006 roku. Dostępna bezpłatna wersja PDF.

Cloud Observations Study Guide
Adres: https://learn.bom.gov.au/mod/book/view.php?id=5580
Przewodnik po obserwacjach chmur Bureau of Meteorology Training Centre Australia.

Understanding clouds
Adres: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=19810#.X87GP7iDHTQ
WMO, 2017. Informacja o nowych chmurach i zjawiskach szczególnych

 

Roll cloud - chmura wiru poziomego - chmura rotorowa - Andrzej Marsz (wszelkie prawa autorskie zastrzeżone)

Roll cloud - chmura nie ma oficjalnej polskiej nazwy (czasem spotyka się nazwę chmura rotorowa). Według opisów i wzmianek w The Marine Observer (MetOffice UK) jest chmurą wiru poziomego o dużej rozciągłości osi wiru. Obserwowana jest bardzo rzadko, głównie z samolotów. Notowane do tej pory długości to od 3-5 do 12-15 km. Geneza wiru, na którym ma się tworzyć ta chmura nie jest jasna, nie jest również do końca jasny mechanizm tworzenia się roll cloud. Na ogół tworzenie się i występowanie roll cloud kojarzone jest z występowaniem mocno rozbudowanej chmury Cb; nie jest wykluczone, ze tą samą nazwą opisową są określane różne pod względem wyglądu i genezy chmury.
Przedstawiona niżej fotografie wykonał absolwent Wydziału Nawigacyjnego Akademii Morskiej, Jędrzej Marsz, będący III oficerem na chłodniowcu "English Star", 26 lutego 2003 w Zatoce Omańskiej (N część Oceanu Indyjskiego) o godzinie 1500 czasu lokalnego. Chmura rozciągała się od widnokręgu do widnokręgu. Szacowana wysokość podstawy 800 -1100 m. Wiatr był słaby (3-4°B, NE), typowy dla tego akwenu monsun zimowy. W trakcie przechodzenia wału (właściwiej chyba "rury") chmury nie zaobserwowano przy powierzchni morza ani zmiany kierunku i prędkości wiatru, ani też zmiany temperatury, wilgotności i ciśnienia powietrza. Masa atmosferyczna to najprawdopodobniej Powietrze Zwrotnikowe kontynentalne transformujące się w Powietrze Zwrotnikowe morskie.


Kolejne fotografie przedstawiają chmurę w trakcie zbliżania się do niej i przechodzenia pod nią. Dla wyobrażenia o rozciągłości poziomej chmury niżej zestawiono panoramę.

(c) Prawa autorskie do fotografii zastrzeżone przez Jędrzeja Marsza (20.10.2003)

Aneks

W nowym Międzynarodowym Atlasie Chmur opublikowanym przez WMO w 2017 roku, w rozdziale dotyczącym klasyfikacji chmur wprowadzono jeden nowy gatunek chmur - volutus. Definicja, którą w języku polskim podają Matuszko i Soroka (2017) mówi, że gatunek volutus (łac. toczony, walcowaty; skrót: vol) jest to długa, pozioma chmura o walcowatym, cylindrycznym kształcie, zwykle nisko zawieszona i odosobniona w stosunku do innych chmur. Chmura ta, będąca skutkiem fali atmosferycznej, często wydaje się powoli rotować wokół własnej, poziomej osi. Gatunek ten ma zastosowanie głównie do chmur Stratocumulus, rzadziej Altocumulus.
Na stronie International Cloud Atlas (2017) obejrzeć można 4 zdjęcia Stratocumulus volutus i 1 zdjęcia Altocumulus volutus wraz z pokazaniem sytuacji synoptycznych. w których doszło do powstania takich chmur.

Dorota Matuszko, Jakub Soroka - Nowa klasyfikacja chmur - Przegląd Geofizyczny, zeszyt 1-2, s. 83-100, 2017. Adres: http://ptgeof.imgw.pl/?strona=5,1,2

 

 
O problemach terminologicznych z zakresu zachmurzenia – Dorota Matuszko

Tekst pochodzi z pracy: Współczesna meteorologia i klimatologia w geografii i ochronie środowiska (pod redakcją K. Migały i P. Ropuszyńskiego. Wrocław,  s. 87-95, 2006.

Zachmurzenie
uważane jest za jeden z ważniejszych elementów meteorologicznych, jednak obserwowanie chmur, rozpoznawanie, a następnie opisywanie i analiza sprawiają pewne trudności. Stosunki nefologiczne należą do zjawisk jakościowych, które charakteryzuje nieciągłość czasowa i przestrzenna, a ich zasięg często bywa lokalny. Nie istnieje przyrząd, którym można by precyzyjnie zważyć lub zmierzyć chmury, a obserwacje wizualne tylko w przybliżeniu pozwalają na oszacowanie wielkości pokrycia nieba chmurami i określenie ich rodzajów. Ocenianie zachmurzenia może być obarczone wadą subiektywności obserwatora.

Ważnym problemem dotyczącym zachmurzenia jest również terminologia, której zastosowanie w polskiej literaturze klimatologicznej bywa często niejednoznaczne, ponieważ używane są pojęcia, które przez różnych autorów rozumiane są w wieloraki sposób. Zachmurzenie jest elementem meteorologicznym, w związku z którym jest popełnianych najwięcej błędów terminologicznych (Kossowska-Cezak, BajkiewiczGrabowska, 2008). Celem niniejszego opracowania jest próba uporządkowania terminów dotyczących chmur i zachmurzenia. Praca ta stanowi przyczynek do tego, by język publikacji naukowych był prosty, komunikatywny, precyzyjny, czyli jednakowo rozumiany przez wszystkich.

Zachmurzenie według Słownika meteorologicznego (2003) to:
1) chmury pokrywające nieboskłon w określonym miejscu,
2) stopień pokrycia nieboskłonu przez chmury.
Podobną definicję podają inni autorzy (między innymi: Chromow, 1977; Martyn, 1985; Woś, 1996; Kossowska-Cezak i inni, 2000; Matuszko, 2003; Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988). Zatem nie powinno używać się określenia przykrycie nieba. Ponadto nie ma potrzeby dodawanie zachmurzenie nieba, bo już pod pojęciem zachmurzenie rozumie się pokrycie nieba chmurami. Termin zachmurzenie ogólne nieba sugeruje bowiem, jakoby chmury mogły występować także w jakimkolwiek innym miejscu niż sklepienie niebieskie.

Nefologia (gr. néphos - chmura) jest nauką o chmurach i zachmurzeniu, nie dotyczy wyłącznie fizyki chmur. Można stosować zamiennie termin stosunki nefologiczne i zachmurzenie, analogicznie jak stosunki anemologiczne i wiatr.

Zachmurzenie ogólne to stopień pokrycia nieboskłonu przez wszystkie chmury widoczne w momencie obserwacji, w odróżnieniu od zachmurzenia składowego, to znaczy wielkości zachmurzenia w różnych piętrach wysokościowych (rodzinach). W tym przypadku nie powinno się używać określenia zachmurzenie szczegółowe. Gdy niebo całkowicie pokryte jest przez chmury (w zależności od stosowanej skali 8/8, 10/10 lub 100%) oznacza to zachmurzenie całkowite, niepoprawnie brzmi termin pełne zachmurzenie. Błędem jest także nazywanie zachmurzenia ogólnego zachmurzeniem całkowitym, co niekiedy zdarza się zapewne pod wpływem języka angielskiego (total Cloud cover). Należy pamiętać, że słowo zachmurzenie nie ma liczby mnogiej. Nie należy więc mówić o zachmurzeniach, ponieważ zachmurzenie jest charakterystyką pogody/klimatu, która w danym miejscu i czasie przyjmuje tylko jedną wartość (Kossowska-Cezak, BajkiewiczGrabowska, 2008).
Niepoprawne jest stosowanie pojęcia mierzenie zachmurzenia, bowiem ten element oceniany jest wizualnie, bez użycia przyrządów meteorologicznych. Zatem zachmurzenie określamy, szacujemy, bądź oceniamy. Obecnie na stacjach meteorologicznych stopień pokrycia nieba przez chmury oceniany jest w ósmych częściach sklepienia niebieskiego, czyli oktantach (nie oktanach jak błędnie podają niektóre podręczniki). W sieci stacji synoptycznych na przełomie 1965 i 1966 roku wprowadzono zmianę systemu notowania zachmurzenia ze skali dziesiętnej na skalę oktantową, zaś na stacjach klimatologicznych określanie wielkości zachmurzenia w oktantach obowiązuje od 1 stycznia 1989 roku. W rezultacie w opracowaniach klimatologicznych podawana jest wielkość zachmurzenia w częściach dziesiętnych, ósmych lub w procentach. Oczywiście zamiana części dziesiętnych na setne nie stanowi problemu, także zamiana oktantów na procenty jest łatwa, przy założeniu, że 8/8 pokrycia nieba to 100%. Natomiast powodem pewnych nieścisłości może być zamiana oktantów na części dziesiętne i odwrotnie. Problemy pojawiają się na przykład przy wyznaczaniu dni pogodnych i pochmurnych, gdyż w skali oktantowej liczba klucza 2 odpowiada 2/10 i 3/10, a liczba klucza 6 odpowiada 7/10 i 8/10 (Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988). Zatem próg 2 dla dni pogodnych ma inną wartość w skali oktantowej niż w skali dziesiętnej, szczególnie gdy wartości te zamienimy następnie na skalę procentową. Należy bowiem zauważyć, że 2/10 pokrycia nieba to 20%, a 2/8 to 25%. Podobna nieścisłość pojawia się przy wyznaczaniu dni pochmurnych, ponieważ 8/10 to 80%, a 6/8 to 75%.
Przy analizowaniu wielkości zachmurzenia trzeba pamiętać, że niskie zachmurzenie nie oznacza małego zachmurzenia, a wysokie, dużego. Termin niskie bądź wysokie zachmurzenie odnosi się do rodziny chmur. Warto wspomnieć, że w klasyfikacji chmur, podobnie jak w innych naukach przyrodniczych, istnieje podział na rodziny, rodzaje, gatunki i odmiany. Błędne jest zatem używanie terminu: chmury typu Cirrus, Cirrocumulus, Cirrostratus, Altocumulus, Altostratus, Nimbostratus, Stratocumulus, Stratus, Cumulus czy Cumulonimbus, bo są to rodzaje. Pojęcie typ chmur stosuje się na oznaczenie typu zachmurzenia np. konwekcyjnego, warstwowego, mieszanego.
W klasyfikacji międzynarodowej nazwy chmur używane są w języku łacińskim. W praktyce stosuje się ich ustalone skróty i zgodnie z regułą nazwy gatunków pisze się małą literą, a skrót ma trzy pierwsze litery nazwy. Zatem, powinno się używać len, a nie lent (lenticularis) i con, a nie cong (congestus). Należy pamiętać, że nazwy rodzajów chmur pisze się dużą literą. Pewną niezręcznością jest używanie spolszczonej formy liczby mnogiej łacińskich nazw rodzajów chmur; Cirrusy, Cumulusy, Stratusy itd.
Według obecnie obowiązującej klasyfikacji chmur wyróżniamy chmury deszczowe Nimbostratus i Cumulonimbus. Zatem błędem jest stosowanie nazwy nimbus jako rodzaju chmury, choć rzeczywiście w podziale, który obowiązywał do 1932 roku Nimbus wydzielony był jako chmura deszczowa (Matuszko, 2003). W wielu podręcznikach Nimbostratus zaliczany jest do rodziny chmur niskich, zgodnie z zasadą, że przynależność do danej rodziny (piętra) zależy od wysokości, na jakiej znajduje się podstawa chmury. Natomiast według Międzynarodowego Atlasu Chmur (1959) Nimbostratus należy do piętra średniego, bo tu zwykle ma swoją główną masę.


Dni pogodne, dni pochmurne
W literaturze klimatologicznej istnieją różne kryteria wyznaczania dni pogodnych i pochmurnych. Fakt ten utrudnia porównanie liczby tych dni na podstawie różnych opracowań. Jak podaje Stenz (1952) zgodnie z międzynarodowym kodem meteorologicznym za dzień pogodny uważamy taki, w którym średnie zachmurzenie jest mniejsze od 20%, za pochmurny zaś taki, w którym jest ono większe od 80%. W swoich opracowaniach te kryteria stosowali między innymi Michna (1959a,b), Morawska (1963), Hess (1967), Dubicka (1999). Liczbowo identyczną, ale brzmiącą inaczej ze względu na określenie zachmurzenia w częściach dziesiętnych, a nie procentach, definicję dni pogodnych i pochmurnych podali: Kaczorowska (1977) i inni klimatolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego (1981) oraz Gluza (1987). Według tych autorów w klimatologii przyjęto uważać za dzień pogodny, gdy średni dzienny stopień zachmurzenia n<2, pochmurny, gdy średni dzienny stopień zachmurzenia n>8.
Inne kryterium, bo sumę, a nie średnią wielkość zachmurzenia do wyznaczania dni pogodnych i pochmurnych, zaleca Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Według „Wskazówek dla posterunków meteorologicznych” (Janiszewski, 1975) dni, w których suma zanotowanych wartości zachmurzenia (07+13+19) równa się 5 lub jest mniejsza od 5 to dni pogodne, dni w których suma zanotowanych wartości zachmurzenia (07+13+19) równa się 25 lub jest większa od 25 to dni pochmurne. Definicja ta odnosi się do zachmurzenia wyrażonego w częściach dziesiętnych. Odkąd na stacjach meteorologicznych ocenia się zachmurzenie w oktantach, zmieniło się też kryterium wydzielania dni charakterystycznych. Dni, w których suma wartości zachmurzenia ≤4, to dni pogodne, zaś dni z sumą zachmurzenia ≥ 20 to dni pochmurne (Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988). Przedstawione powyżej sposoby wyznaczania dni pogodnych i pochmurnych pozornie różnią się, lecz w wyniku obliczeń dają te same wartości (Tab. 1).

Tab. 1. Przebieg liczby dni pogodnych i pochmurnych według różnych kryteriów, Kraków, 1991-2000

d. pogodne 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
śr.d.n<20% 39 54 52 46 38 41 44 36 35 47
suma d.n≤4 39 54 52 46 38 41 44 36 35 47
śr.d.n<2/8 49 63 60 53 46 44 52 39 41 51
śr.d.n<25% 49 63 60 53 46 44 52 39 41 51
śr.d.n≤2/8 55 71 71 56 52 50 59 45 48 57
śr.d.n≤3.3 63 83 75 62 56 53 65 55 57 70
d. pochmurne 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
śr.d.n>80% 142 115 146 127 151 182 143 146 153 139
suma d.n≥20 142 115 146 127 151 182 143 146 153 139
śr.d.n>6/8 155 122 157 139 163 197 149 159 165 155
śr.d.n>75% 155 122 157 139 163 197 149 159 165 155
śr.d.n≥7/8 129 105 126 116 137 164 122 133 140 124
śr.d.n>6,7 217 177 206 198 222 246 202 208 221 215


Inni autorzy nie przedstawiają precyzyjnych kryteriów, bądź stosowane przez nich kryteria są odmienne od powyższych, wobec czego wyznaczona ich metodami liczba dni pogodnych i pochmurnych nie jest możliwa do porównania (Tab. 1). Identyczne jak u Kaczorowskiej (1977) progi do wyznaczania dni pogodnych (<2/10) i pochmurnych (>8/10) zastosował Okołowicz (1962), lecz uczony ten w ogólnym zachmurzeniu nie uwzględniał chmur wysokich.

Molga (1980) do dni pogodnych zaliczał takie, których zachmurzenie było równe i mniejsze od 20%, a do pochmurnych równe i większe od 80%. Takie samo kryterium dla dni pochmurnych (80%) przyjął Tamulewicz (1974, 2000), lecz do dni pogodnych włączał on tylko dni z zachmurzeniem poniżej 20%. Gluza i Kaszewski (2000) wydzielali dni pogodne (20%) tak jak Molga (1980), ale według tych autorów dni pochmurne musiały mieć zachmurzeniem większe od 80%.
Nowsze podręczniki, w których obowiązuje już skala oktantowa (jak zaznaczono wyżej, z błędną pisownią jako oktanowa, prawdopodobnie z powodu błędu technicznego) definiują pojęcia dni pogodnych i pochmurnych niejednoznacznie. Bac, Rojek (1981) przyjmują za dzień pogodny taki, którego średnia wartość zachmurzenia jest mniejsza lub równa 2 oktanty, zaś pochmurny, gdy średnia wartość zachmurzenia jest większa lub równa 7 oktantów. Według Kożuchowskiego (2005) dni, w których średnie zachmurzenie wynosi 0–2/8 nazywają się pogodnymi, a dni ze średnim zachmurzeniem 7/8–8/8 pochmurnymi. Kossowska-Cezak i inni (2000) podaje, że dni pogodne są to dni o wielkości zachmurzenia mniejszej niż 2/8, pochmurne o większej niż 6/8. Pomijając fakt, że powyższe kryteria różnią się tym czy wartość 2 wchodzi lub nie, do wyznaczenia dni pogodnych, to zamieniając 2/8 i 6/8 na procenty, okazuje się, że dni pogodne wyznaczane są od wartości progowej 25%, a pochmurne 75% (np. w opracowaniu Żmudzkiej, 2005). Metoda ta nie jest zgodna z instrukcją IMGW ani kryteriami (20% i 80%) przyjętymi przez większość klimatologów i dlatego uniemożliwia porównanie z wynikami prezentowanymi w innych pracach.
Nie można także porównywać wyliczonej liczby dni pogodnych i pochmurnych zawartej w rocznikach i opracowaniach z XIX wieku. Wówczas istniała instrukcja Wierzbickiego (1889), według której dni pogodne miały średnie dzienne zachmurzenie od 0,0 do 3,3, a pochmurne od 6,7 do 10,0. Również wtedy nie wszyscy uczeni stosowali się do instrukcji, bowiem Satke (1899) uważał, że dni pogodne to takie, których średnie zachmurzenie wynosi najwięcej 2, natomiast zachmurzenie dnia pochmurnego jest większe od 6,7. Należy być także ostrożnym w wyliczaniu dni charakterystycznych na podstawie średniego zachmurzenia ze względu na dokładność obliczeń dawniej i obecnie, bowiem z powodu różnic w liczbie cyfr po przecinku wynik może być inny. Należy zwrócić uwagę, że już na początku XX wieku Gorczyński i Wierzbicka (1916) za dzień pogodny przyjęli taki, którego suma trzech wyników obserwacji zachmurzenia jest mniejsza od 6, a za dzień pochmurny taki dzień, w którym suma trzech wyników obserwacji zachmurzenia jest większa od 24. Jest to kryterium podobne do obecnie obowiązującego, ponieważ wówczas wielkość zachmurzenia oceniano w skali od 0 do 10. Wątpliwości budzi stosowanie terminu dni pochmurne do określenia dni z usłonecznieniem możliwym w przedziale od 0,1 do 25% (Podstawczyńska, 2007), ponieważ jak napisano wcześniej, pojęcie to odnosi się do wielkości zachmurzenia (a nie usłonecznienia) i w literaturze klimatologicznej rozumiane jest od wielu lat w tym znaczeniu.


Niebo bezchmurne, dni bezchmurne
Można by sądzić, że określenia niebo bezchmurne (0), podobnie jak niebo całkowicie zachmurzone (8/8, 10/10, 100%) powinny wśród obserwatorów i klimatologów budzić najmniej wątpliwości. Zarówno według Instrukcji dla stacji meteorologicznych (1988), jak i Słownika meteorologicznego (2003) termin bezchmurnie oznacza sytuację, gdy niebo jest całkowicie wolne od chmur. Jednak nie wszyscy klimatolodzy uznają tę definicję. Kossowski (1972) stosuje określenie niebo bezchmurne zarówno w przypadku zupełnego braku chmur, jak i wtedy, gdy pokryte przez nie niebo stanowiło część nie większą niż 1/8 lub 1/10, w zależności od obowiązującej skali. Również pojęcie dzień bezchmurny nie dla wszystkich oznacza to samo. Według Okołowicza (1962) dzień bezchmurny cechuje brak chmur, lub zachmurzenie warstwowe poniżej 2/10, przy ograniczeniu występowania chmur kłębiastych do 1/10 notowanej co najwyżej w czasie jednej obserwacji na dobę. W większości opracowań klimatologicznych (Michna, 1959a,b; Morawska, 1963; Matuszko, 1991, 1998) rozumiano dzień bezchmurny jako dzień, w którym niebo było bez chmur w czasie trzech obserwacji klimatologicznych. Nowym zagadnieniem, koniecznym do rozwiązania, jest ujednolicenie terminologii dotyczącej zachmurzenia stosowanej w klimatologii satelitarnej i konwencjonalnej.


Podsumowanie i wnioski
Niniejsze opracowanie nie wyczerpuje zagadnień związanych z terminologią w zakresie zachmurzenia. Ma ono na celu wskazanie wybranych nieścisłości i uporządkowanie pewnych pojęć i kryteriów. Stanowi ponadto głos w dyskusji na temat języka prac naukowych w dziedzinie stosunków nefologicznych. Na podstawie przeprowadzonej analizy literatury dotyczącej meteorologii i klimatologii zachmurzenia, w celu ujednolicenia terminologii prac klimatologicznych proponuje się stosowanie podanych poniżej zasad, kryteriów i terminów.

  1. Poprawne pojęcia to: zachmurzenie, zachmurzenie: ogólne, składowe, całkowite, wielkość zachmurzenia, stopień zachmurzenia, pokrycie nieba chmurami, stosunki nefologiczne.
  2. W opracowaniach wielkości zachmurzenia z okresu wieloletniego podstawowym źródłem niehomogeniczności może być zmiana skali, dlatego w celu ujednolicenia danych najlepiej stosować skalę procentową.
  3. Podział i nazwy chmur oraz ich skróty należy podawać zgodnie z klasyfikacją międzynarodową zawartą w „Międzynarodowym atlasie chmur”(1959).
  4. Liczbę dni pogodnych i pochmurnych powinno wyliczać się według obowiązującej Instrukcji dla stacji meteorologicznych (1988) lub tożsamego kryterium z zastosowaniem skali procentowej i średniego zachmurzenia, zgodnie z definicją, że dzień pogodny to taki, w którym średnie zachmurzenie jest < 20%, pochmurny zaś taki, w którym jest ono > 80%.
  5. Dobrym wskaźnikiem stanu zachmurzenia, najbardziej obiektywnym przy obserwacjach wizualnych jest niebo bezchmurne i niebo całkowicie zachmurzone. W pierwszym przypadku musi to oznaczać zupełny brak chmur (0), w drugim-zachmurzenie całkowite (100%), bez jakichkolwiek przerw w pokryciu nieba chmurami.
  6. Mimo iż określenie dnia bezchmurnego, jako dnia, w którym niebo jest bez chmur w czasie trzech obserwacji klimatologicznych nie jest idealne, bo między obserwacjami mogą wystąpić chmury, to jednak nie ma bardziej obiektywnej definicji takiego dnia.

Literatura:
Bac S., Rojek M., 1981, Meteorologia i klimatologia, PWN, Warszawa, s. 250.

Chromow S.P., 1977, Meteorologia i klimatologia, PWN, Warszawa, s. 487.
Dubicka M., 1999, Zmienność zachmurzenia w Karkonoszach w ostatnim stuleciu [w:] Materiały konferencji: Zmiany i zmienność klimatu Polski, Łódź, 57-63.
Gorczyński W., Wierzbicka S., 1916, O rozkładzie geograficznym dni pogodnych i pochmurnych w Polsce, Sprawozd. Tow. Nauk. Warszawskiego, 9, Wydz. III.
Gluza A.F, Kaszewski B.M, 2000, Zachmurzenie ogólne nieba w Lublinie (1947-1996) Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia, XXXI – Nauki Mat. Przyr., 106, 129-140. Gluza A.F.,1987, Zachmurzenie i częstość występowania poszczególnych rodzajów chmur w lipcu i sierpniu 1986 r. w Calypsobyen (Zachodni Spitsbergen), [w:] XIV Sympozjum Polarne, Lublin, 187-194.
Hess M., 1967, Klimat terytorium miasta Krakowa, Folia Geographica, Series Geographica - Physica, 1, 35-97.
Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988, IMGW, Wyd. Geol., Warszawa, s. 262.
Janiszewski F., 1975, Wskazówki dla posterunków meteorologicznych, IMGW, Wyd. Kom. i Łącz., Warszawa, s. 204.
Kaczorowska Z., 1977, Pogoda i klimat, WSiP, Warszawa, s. 310.
Kossowska-Cezak U., Bajkiewicz-Grabowska E., 2008, Podstawy hydrometeorologii, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 253.
Kossowska-Cezak U., Martyn D., Olszewski K., Kopacz–Lembowicz M., 2000, Meteorologia i klimatologia. Pomiary obserwacje, opracowania, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa-Łódź, s. 258.
Kossowski J., 1972, Długotrwałość okresów bezchmurnego nieba w Polsce, Prz. Geof., XVII (XXV), 3-4, 291-300.
Kożuchowski K. (red.), 2005, Meteorologia i klimatologia, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 321.
Martyn D., 1985, Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa, s. 667.
Matuszko D., 1991, Występowanie nieba bezchmurnego i dni bezchmurnych w Krakowie Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 83, 137-148.
Matuszko D., 1998, Zachmurzenie w Krakowie (1906-1995), Prz. Geof., XLIII. 3-4, 207-219.
Matuszko D., 2003, Chmury – klasyfikacja, rozpoznawanie, pogoda, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 73 + 64 wkładka fot.
Michna, E., 1959a, Zachmurzenie Przemyśla, Ann. UMCS, XII, 5, seria B, 201-220.
Michna, E., 1959b, Zachmurzenie Rzeszowa, w latach 1947-1958, Ann. UMCS, XIII, 8, seria B, 202-218.
Międzynarodowy atlas chmur, Atlas skrócony, 1959, PIHM, seria A., 42, Wydawnictwa Komunikacyjne, Warszawa.
Molga M., 1980, Meteorologia rolnicza, PWRiL, Warszawa, s. 492.
Morawska M., 1963, Zachmurzenie i usłonecznienie Krakowa w latach 1859-1958, Prace PIHM, z. 81, s. 46.
Okołowicz W., 1962, Zachmurzenie Polski, Prace Geogr., 34, IG PAN, Warszawa, s. 107.
Przewodnik do ćwiczeń z meteorologii i klimatologii dla studentów geografii, 1981, Praca zbiorowa, Wydawnictwa UW, Warszawa, s. 213.
Satke W., 1899, Roczny przebieg stanu zachmurzenia Galicji, Rozprawy Wydz. Mat. Przyr. PAU, Kraków, 291-432.
Słownik meteorologiczny, (red.) T. Niedźwiedź, 2003, PTGeofiz., IMGW, Warszawa, s. 495.
Stenz E., 1952, Zachmurzenie Polski, Przegl. Meteorol. i Hydrol., z.1-2, 69-81.
Tamulewicz J., 1974, Zachmurzenie ogólne nieba w Poznaniu, Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 27, Seria A, Geogr. Fiz., Poznań, 157-176.
Tamulewicz J., 2000, Zachmurzenie nieba w Poznaniu na tle typów cyrkulacji atmosfery, Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 51, Seria A, Geogr. Fiz., Poznań, 133-146.
Wierzbicki D., 1889, Instrukcya dla stacyj meteorologicznych niezupełnych, Drukarnia UJ, Kraków, s. 12.
Woś A., 1996, Meteorologia dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź, s. 313.
Żmudzka E., 2005, Pole baryczne sprzyjające występowaniu skrajnie długich ciągów dni pogodnych i dni pochmurnych w Polsce (1966-2000) [w:] Materiały konferencji „Cywilizacja i żywioły, wczoraj, dziś, jutro”, PTGeof.., IMGW, Warszawa, 11-12.

 


Publikacje dotyczące chmur i zachmurzenia dostępne w postaci PDF

Nowa klasyfikacja chmur
Dorota Matuszko, Jakub Soroka
Przegląd Geofizyczny, zeszyt 1-2, s. 83-100, 2017.
Adres: http://ptgeof.imgw.pl/?strona=5,1,2
Artykuł przedstawia nową Międzynarodową Klasyfikację Chmur zawartej w atlasie chmur udostępnionym na stronie internetowej WMO i porównanie jej z klasyfikacją dotychczas obowiązującą w polskiej służbie meteorologicznej. W artykule zamieszczono 12 fotografii pochodzących z Atlasu WMO przedstawiających nowo wprowadzone gatunek chmur, chmury i zjawiska szczególne.

Zachmurzenie Spitsbergenu na podstawie obserwacji w Polskiej Stacji Polarnej w Hornsundzie
Dorota Matuszko, Jakub Soroka
Wydawnictwo: IGiGP UJ, Kraków, 2013
Adres: https://denali.geo.uj.edu.pl/publikacje,000186?&page=Klimatologia
Publikacja dwujęzyczna (polski, angielski) przedstawia charakterystykę zachmurzenie rejonów polarnych dokonaną na podstawie wyników obserwacji w Polskiej Stacji Polarnej w Hornsundzie (Spitsbergen). Praca ma charakter poznawczy i aplikacyjny. Jest źródłem wiedzy o chmurach Spitsbergenu i zarazem atlasem chmur. Może stanowić podręcznik do nauki rozpoznawania chmur dla obserwatorów i badaczy klimatu rejonów polarnych. Monografia składa się z części opisowej i graficznej. Część opisowa opracowania zawiera omówienie metodyki obserwacji zachmurzenia w warunkach polarnych, szczegółową analizę występowania chmur charakterystycznych dla tego rejonu oraz charakterystykę stopnia zachmurzenia i rodzajów chmur w przebiegu rocznym. W monografii podjęto również próbę wyjaśnienia przyczyn występowania poszczególnych typów zachmurzenia.

Zachmurzenie Polski
Wincenty Okołowicz
Prace Geograficzne nr 34, PAN, s. 5-107, 1962.
Adres: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/22010/edition/16868
W pracy przedstawiono charakterystykę zachmurzenia w Polsce w okresie 1950-1954: rozkład przestrzenny i roczny przebieg częstotliwości występowania wyróżnionych typów zachmurzenia oraz rozkład geograficzny liczby dni występowania wybranych typów zachmurzenia, charakterystycznych dla poszczególnych pór roku.

 

Chmury i pogoda. Nowa międzynarodowa klasyfikacja chmur, wydanie 3.
Dorota Matuszko
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2018
Adres do książki: https://wuj.pl/ksiazka/chmury-i-pogoda-1
Monografia jest uzupełnieniem wcześniejszych publikacji: Chmury - klasyfikacja, rozpoznawanie, pogoda (2003) oraz Chmury i pogoda (2006, 2009). Niniejszą książkę poprawiono i zaktualizowano, uwzględniając nową międzynarodową klasyfikację chmur, wprowadzoną przez Światową Organizację Meteorologiczną w 2017 roku (patrz wyżej: A New Edition of the International Cloud Atlas). Opisano nowy gatunek chmur - volutus - oraz pięć nowych zjawisk szczególnych: asperitas, fluctus, cavum, murus, cauda. Scharakteryzowano nowo wprowadzoną chmurę towarzyszącą flumen, a także przedstawiono chmury orograficzne i szczególne: flammagenitus, silvagenitus, cataractagenitus, homogenitus, homomutatus. Dodano poglądowe schematy ułatwiające rozpoznawanie chmur w poszczególnych piętrach wysokościowych. Monografię wzbogacono o kolejne rozdziały ilustrowane barwnymi fotografiami, aby jeszcze lepiej służyła wszystkim osobom zainteresowanym poszerzeniem wiedzy o pogodzie, której wizualnym, kompleksowym wskaźnikiem są właśnie chmury.

Chmury i pogoda, wydanie 2
Dorota Matuszko
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2009
Adres do książki: https://wuj.pl/ksiazka/chmury-i-pogoda
Monografia jest uzupełnieniem wcześniejszej publikacji: Chmury - klasyfikacja, rozpoznawanie, pogoda, która była pierwszym w Polsce studium z zakresu klimatologii zachmurzenia. Niniejszą książkę poprawiono i wzbogacono o dwa rozdziały ilustrowane barwnymi fotografiami, aby jeszcze lepiej służyła wszystkim zainteresowanym poszerzaniem wiedzy o pogodzie, której wizualnym wskaźnikiem są chmury.